Τα ′όπλα′ της ψυχολογίας κόντρα στην κρίση

Ημερομηνία δημοσίευσης: 31 Δεκεμβρίου 2010

Πηγή: 'Εις ΥΓΕΙΑν'

Οι δύσκολες οικονομικές συνθήκες στη χώρα μας το τελευταίο διάστημα έχουν και παράπλευρες επιπτώσεις: δεν αντιμετωπίζουμε μόνο πίεση στην εργασία μας ή στην κοινωνική μας ζωή, αλλά και στην ίδια μας τη σκέψη, τη συμπεριφορά μας. Η επιστήμη της ψυχολογίας, έχοντας αντιμετωπίσει αντίστοιχα θέματα, μπορεί να μας βοηθήσει. Με ποιον τρόπο, όμως, και πόσο αποτελεσματικά;
Η μελέτη των ψυχικών επιπτώσεων από την οικονομική κρίση άρχισε αρκετά χρόνια πριν, όταν οι οικονομικές δυσκολίες έγιναν εμφανείς σε χώρες όπως οι ΗΠΑ. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, από το Δεκέμβριο του 2007 έως και το Σεπτέμβριο του 2009, παρουσιάστηκε μεγάλη αύξηση της ανεργίας και σε αυτό το χρονικό διάστημα χάθηκαν 6,7 εκατομμύρια θέσεις εργασίας.
Οι ψυχικές συνέπειες της κρίσης είναι εύκολο να προβλεφθούν αφού η επιστήμη ήδη γνωρίζει τις συνέπειες:

• Μιας σημαντικής απώλειας στη ζωή ενός ανθρώπου, όπως ένας θάνατος αγαπημένου προσώπου ή ένα διαζύγιο. Η οικονομική κρίση ως φαινόμενο αποτελεί απώλεια, γιατί συνιστά απώλεια της σιγουριάς, και της ασφάλειας εφόσον όλα αλλάζουν και είναι ρευστά.
• Του χρόνιου stress. Η κρίση επίσης πληροί όλες τις προϋποθέσεις ώστε να χαρακτηριστεί χρόνιο στρες.
• Της ανεργίας, η οποία αναμένεται ότι θα αυξηθεί.

Οι ψυχικές συνέπειες της απώλειας, του χρόνιου stress και της ανεργίας είναι παρόμοιες και χαρακτηρίζονται από έντονα συναισθήματα άγχους, ανασφάλεια, νευρικότητα και εκνευρισμό, θυμό, ανησυχία, συναισθήματα ενοχής, αύξηση της χρήσης ουσιών όπως το αλκοόλ, δυσκολία συγκέντρωσης, αποδιοργάνωση, αύξηση της βίας και της εγκληματικότητας και ακόμη, σε κάποιες περιπτώσεις, αύξηση των αυτοκτονιών. Αυτά τα αρνητικά συναισθήματα και οι δυσλειτουργικές συμπεριφορές είναι πιθανές συνέπειες και αναμενόμενες όσον αφορά σε άτομα ή μονάδες. Όμως, επειδή η κρίση είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο, μπορεί κάποιος να προβλέψει και συνέπειες σε επίπεδο ομάδων, μικρών ή μεγάλων, όπως π.χ. συνέπειες στην οικογένεια, στο χώρο εργασίας και σε ευρύτερες κοινωνικές ομάδες.
Η ελληνική ιδιαιτερότητα
Φυσικά, όλες αυτές οι προαναφερόμενες ψυχικές επιπτώσεις διαφοροποιούνται από άτομο σε άτομο και από κουλτούρα σε κουλτούρα. Η οικονομική κρίση -όπως τη βιώνουμε στην Ελλάδα- συνδυάζει τους τρεις παράγοντες που αναφέρθηκαν, δηλαδή την απώλεια της σιγουριάς, την ύπαρξη του χρόνιου stress λόγω της δυσλειτουργίας του κράτους και την αναμενόμενη αύξηση της ανεργίας, αλλά συμπεριλαμβάνει και ακόμη έναν παράγοντα. Είναι η απάντηση στο ερώτημα 'τι συνέβαλε σε αυτήν την κρίση, ώστε η Ελλάδα να φτάσει στα πρόθυρα της χρεοκοπίας και δυστυχώς να μην είναι ακόμη καθόλου βέβαιο ότι την έχει αποφύγει;'.
Ο πρόσθετος αυτός παράγοντας, τόσο εμφανής στην Ελλάδα, είναι η εκτεταμένη διαφθορά σε διάφορα κοινωνικά στρώματα όπως οι πολιτικοί, η δημόσια διοίκηση κ.α. Αυτό, σε συνδυασμό με μέτρα όπως οι περικοπές μισθών, τα οποία δεν είναι, σύμφωνα με αρκετούς ειδικούς, καθόλου βέβαιο ότι θα βοηθήσουν τη χώρα πραγματικά και μακροπρόθεσμα, αιτιολογεί την αντίδραση του θυμού ή ακόμη και της οργής που ήδη είναι ορατή και μάλλον γενικεύεται με ταχύτητα. Φαίνεται μάλιστα ότι στην Ελλάδα, τουλάχιστον μέχρι τώρα, τα συναισθήματα του θυμού και της αγανάκτησης κυριαρχούν.
Ο σύμμαχός μας
Προφανώς δεν είναι στόχος αυτού του άρθρου να αναλύσει την ίδια την κρίση και τι συνέβαλε σε αυτή. Το ερώτημα που καλούμαστε να απαντήσουμε και μάλιστα επιτακτικά είναι: και τώρα, τι κάνουμε; Τι μπορεί να κάνει το άτομο για να μειώσει τις αρνητικές ψυχικές συνέπειες; Τι μπορούμε να κάνουμε ομαδικά; Φαίνεται ότι είναι αναγκαίο να κινηθούμε σε ατομικό και σε ομαδικό επίπεδο ταυτόχρονα εφόσον το φαινόμενο είναι κατ’ εξοχήν κοινωνικό, αλλά έχει και σημαντικές επιπτώσεις στο άτομο. Τι πρέπει να κάνουμε, λοιπόν;
Αυτήν την εποχή υπάρχει ένας σύμμαχος που πρέπει να τον εκμεταλλευθούμε άμεσα. Ο σύμμαχος αυτός είναι ο θυμός. Ο θυμός ως συναίσθημα είναι ενέργεια που κατ’ εξοχήν οδηγεί σε δράση, σε αντίθεση με την κατάθλιψη ή το άγχος, που μπορεί να οδηγήσουν και σε παραλυσία. Όσο, λοιπόν, υπάρχει ο θυμός, μπορεί κανείς να το χρησιμοποιήσει για να δράσει σε ατομικό και σε συλλογικό επίπεδο.
Παράλληλα, φαίνεται ότι οι Έλληνες, διαχρονικά, λειτουργούν καλύτερα κάτω από πίεση και ενώνονται όταν αντιμετωπίζουν έναν κοινό εχθρό. Άρα θα πρέπει να ενωθούν απέναντι στον κοινό εχθρό που κατ’ αρχάς είναι η οικονομική κρίση. Η οικονομία μας είναι ο εχθρός, είναι το πρόβλημα που πρέπει να λυθεί και μάλλον πρέπει να το λύσουμε εμείς οι ίδιοι. Μια τέτοια στάση θα βοηθούσε. Φυσικά, εδώ δεν υπονοείται καθόλου ότι ταυτόχρονα δεν πρέπει να αποδοθεί δικαιοσύνη, ότι δεν πρέπει να επιστραφούν τα οφειλόμενα και ότι δεν πρέπει να υπάρχουν διεκδικήσεις. Οπωσδήποτε ναι, αλλά ταυτόχρονα ο καθένας χωριστά πρέπει να αναλάβει τώρα, όχι αύριο, την προσωπική του μάχη σε συνεργασία με όλους τους άλλους. Πώς;
Πιο κάτω ακολουθούν τα βήματα που μπορεί να κάνει κάποιος αναλαμβάνοντας δράση:
Διάγνωση του προβλήματος

• Γράψε σε μια λίστα τις πραγματικές δυσκολίες που αντιμετωπίζεις τώρα.
• Γράψε σε δεύτερη λίστα τους κινδύνους που θεωρείς ρεαλιστικά ότι θα αντιμετωπίσεις τα επόμενα τρία χρόνια.
• Γράψε σε τρίτη λίστα τους κινδύνους που φοβάσαι, αλλά δεν έχεις απτά στοιχεία που να συνηγορούν σε αυτόν το φόβο.
• Ξεχώρισε στο μυαλό σου τις πιο πάνω τρεις κατηγορίες και διάγραψε την τρίτη από το χαρτί και από το μυαλό σου. Η τελευταία λίστα αποτελείται από πιθανά σενάρια και τα σενάρια δε χρειάζονται λύση. Τα σενάρια είναι μόνο σενάρια. Εστίασε στο πρόβλημα που ήδη υπάρχει και σε αυτό που διαγράφεται στο εγγύς μέλλον.

Εργαλεία

• Γράψε μία λίστα όλων των δυνατών σου στοιχείων: προσωπικών (π.χ. προτερήματα), ανθρώπινου δυναμικού (π.χ. οικογένεια, φίλοι κ.λπ.) και υλικών.
• Γράψε από κάτω τις δυσκολίες σου, για παράδειγμα τάση προς άγχος, έλλειψη αυτοπεποίθησης κ.λπ.

Μεθοδολογία
Λαμβάνοντας υπόψη αυτούς τους δύο καταλόγους κατάστρωσε σχέδιο μεσοπρόθεσμο (1 - 3 μήνες) και μακροπρόθεσμο (6 μήνες έως 2 χρόνια) με άμεση εφαρμογή για τα προβλήματα (δες 1η λίστα) χρησιμοποιώντας και εκμεταλλευόμενος τα δυνατά σου στοιχεία και ταυτόχρονα συνυπολογίζοντας τα προσωπικά σου εμπόδια.

• Γράψε τις συγκεκριμένες δράσεις που θα αναλάβεις και άρχισε μεθοδικά, χωρίς βιασύνη να τις κάνεις.
• Αναθεώρησε σε τακτά διαστήματα εστιάζοντας στις μικρές επιτυχίες.

Η παραπάνω μεθοδολογία στοχεύει ταυτόχρονα σε ανάληψη δράσης, σε αύξηση της αυτοπεποίθησης και στη μείωση του άγχους και έχει προσαρμοστεί από τη μεθοδολογία που χρησιμοποιείται για τη διαχείριση κρίσιμων καταστάσεων.
Βέβαια, μπορεί να υπάρχει η ερώτηση: 'Μα, αν νιώθω άσχημα, πώς θα τα κάνω αυτά; Δεν μπορώ'. Αυτή η ερώτηση δεν είναι πράγματι ερώτηση, αλλά κρύβει μια συγκεκριμένη στάση. Τη στάση του ότι 'δε γίνεται τίποτα', μια στάση που απαντά συχνά στην κλινική πράξη και υποδηλώνει την ασυνείδητη σκέψη 'δεν τα πιστεύω αυτά, δεν πειραματίζομαι, δεν κάνω τίποτα'. Φαίνεται αναγκαίο, όμως, γιατί δεν υπάρχει κανένα περιθώριο η στάση αυτή, αν υπάρχει, να εντοπιστεί και να αλλαχθεί άμεσα. Γίνεται αυτό; Ναι, γίνεται.
Ο στόχος
Η ψυχολογία είναι ουσιαστικά εμπειρική επιστήμη και επομένως βασίζεται σε δεδομένα. Έτσι, αυτό που απαιτείται είναι το άτομο να δοκιμάσει τις διάφορες μεθόδους και τα εργαλεία που προτείνονται και, αφού προσπαθήσει, να σημειώσει τις τυχόν δυσκολίες ώστε να γίνουν οι απαραίτητες προσαρμογές και διορθώσεις. Η ψυχολογία καλεί τον άνθρωπο να πειραματιστεί. Να πειραματιστεί με μεθοδικότητα με αυτά που ο ίδιος θέτει ως προβλήματα.
Τέλος, σε κοινωνικό επίπεδο, η συλλογική δράση σε μικρά ή μεγαλύτερα θέματα, όπως εθελοντικές δραστηριότητες και ιδιωτικές πρωτοβουλίες για συλλογικό όφελος, μειώνουν τα συναισθήματα φόβου, άγχους και απελπισίας, αυξάνουν την αίσθηση ελέγχου και την αίσθηση συντροφικότητας και εστιάζονται σε λύσεις προβλημάτων και όχι βέβαια στην κατασκευή και καλλιέργεια σεναρίων.